Fallegasta hús á Íslandi losað úr klóm niðurrifsaflanna

Þegar keyrt er austur með Ingólfsfjalli áleiðis að Þrasta­lundi sést bærinn Laxabakki við litla vík við sunnanvert Sogið

Við nánari skoðun kemur í ljós tveggja bursta bær sem snýr mót suðvestri og fundinn hefur verið staður uppi á lágum hjalla en í skjóli frá ávölum hæðum til norð­urs og austurs. Bátaskýli stend­ur á árbakkanum, en hávax­in greni­tré sem rísa upp úr lág­vöxnum birkikjarri marka útjaðra landsins sem tilheyra Laxabakka. Þessi fallegi litli bær fellur svo vel að landinu að halda mætti að þarna hafi hann alltaf verið og þarna muni hann fá að standa á sínum stað um ókomna tíð.

Laxabakki
Húsið er byggt sem sumarhús 1942 á eins hektara afgirtri lóð úr landi Öndverðarness 2 og hefur síð­an tekið litlum sem engum breyt­ingum. Yfir hliði við enda heim­reiðarinnar hangir útskorið skilti með nafni bæjarins, bygg­ing­ar­ári og stílfærðum laxi á bak­hlið.

Hér er um að ræða byggingu sem er sambland af torfbæ og timburhúsi og stendur því mjög föstum fótum í innlendri hefð en sker sig jafnframt úr sem hönn­un­argripur með sterk höfundar­einkenni sem ná bæði til hússins sjálfs, innréttinga, húsmuna og umhverfismótunar.

Laxabakki er síðasti hlekkur­inn í óslitinni ellefu hundruð ára bygg­ingarsögu íslenska torfbæj­ar­ins og baðstofan þar er sú síð­asta sem er rétt smíðuð sam­kvæmt aldagamalli hefð. Laxa­bakki er jafnframt einn af einung­is þremur fullgildum torfbæjum sem enn standa í Árnessýslu; hin­ir tveir eru Tannastaðir í Ölfus­hreppi og Austur-Meðalholt í Flóahreppi.
Laxabakkki er einnig í með­vitaðri samræðu við ýmsar hrær­ing­ar í samtímabyggingarlist og hönnun, innréttingar og húsgögn eru sérhönnuð og smíðuð fyrir húsið. Allt handverk, frá veggja­hleðslu, trésmíði, útskurði sem gerður er af Ríkharði Jónssyni myndhöggvara, húsgagnasmíði, innréttingum, málningarvinnu og málaralist ber vott um afar fagleg vinnubrögð. Hér eiga stærstan hlut að máli Ósvaldur sjálfur og Nikulás Halldórsson trésmíða­meistari.

Þegar hinn heimsfrægi finnski arkitekt Alvar Alto kom til lands­ins til þess að vera við opnun Norræna hússins sem hann teikn­aði (1969) heimsótti hann staðinn og lét þá þau orð falla, að Laxa­bakki væri fallegasta hús sem hann hefði séð á Íslandi.

Uppbyggingaráform
Síðustu tvo áratugi hefur þetta ein­staka mannvirki staðið ber­skjald­að og látið mjög undan nið­ur­rifsöflum, í raun má segja að það vegi nú salt á grafar­bakk­anum. Björgunaraðgerðir geta ekki beðið.

Vorið 2018 varð Íslenski bær­inn þinglýstur eigandi að Laxa­bakka ásamt húsum og tilheyr­andi lóð með það markmið eitt að koma þessari byggingarsögu­legu perlu til bjargar og blása í hana nýju lífi. Íslenski bærinn er fræðslusetur um torfbæjararfinn, hefðbundna verkmenningu, list­sköpun og vistvæna byggingar­list, staðsett að Austur-Meðal­holt­um.
Nú hefur verið ákveðið ásamt velviljuðum hópi fræðimanna, hönnuða, listamanna og hand­verks­manna að ganga fram fyrir skjöldu og taka húsin niður með varfærnum hætti, lagfæra skemmd­ir og íhluti eftir þörfum, og endurbyggja aftur á uppruna­legri lóð við Sogið, enda mynda húsin og umhverfi Laxabakka órofa heild. Viðeigandi vélakosti verður beitt við verkið, lóðin afgirt á ný á grundvelli 80 ára lóða­marka, leitað verður eftir heimild til aðgengis að rennandi vatni og rafmagni. Auk þess verð­ur komið fyrir snyrtingu í sam­ræmi við nútímakröfur.

Samtímis er stefnt að því að gera þetta verkefni að kennslu­vett­vangi í ýmsu sem lýtur að handverki, túlkun og varðveislu húsa af þessum toga og finna því síðan verðugt hlutverk í sam­hengi við rannsóknir og aukinn skilning á innlendum byggingar­arfi og samþættingar milli húsa og náttúru. Jafnframt er gert ráð fyrir að byggja nauðsynlegan þjón­ustuskála á svæðinu mjög róttæka vistvæna byggingu, sem mun falla nær alveg inn í umhverf­ið. Laxabakki ásamt þess­­um vistvæna þjónustuskála mun nýtast sem dvalarstaður, fræðslumiðstöð, vinnustofa og aðsetur fyrir lista- og fræðimenn. Kjörorð staðarins er sótt í smiðju þýska heimspekingsins Martin Heidegger: Bauen Wohnen Denken/­Byggja Búa Hugsa.

Einn fremsti, og reynslumesti landslagsarkitekt landsins mun hanna umhverfi húsa og aðkomu, en lóð Laxabakka og mannvirki munu síðan verða opnuð almenn­ingi til að njóta og skoða.

Minjastofnun Íslands styður þessa aðgerð með ráðum og dáð og sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps hefur lýst yfir jákvæðum stuðningi við fyrir­liggjandi uppbyggingaráform. Ef þær áætlanir ganga eftir mun Laxabakki og umhverfi hans verða til mikils sóma jafnt fyrir sveitarfélagið og héraðið og standa undir nafni sem þjóðar­gersemi og framlag Íslands til staðbundinnar byggingarlistar á heimsvísu.

Girndaraugu
Landvernd, sem eru félagsamtök sem starfa að umhverfismálum, og Héraðsnefnd Árnesinga voru færðar jarðirnar Alviðra og Önd­verðarnes 2 að gjöf árið 1973, samtals mörg hundruð hektarar. Undanskildar í þessari gjöf voru þrjár sumarbústaðalóðir við Sog­ið sem liggja að landi Öndverðar­ness 2, hver um sig er einn hekt­ari eða 10.000 m². Ein þessara lóða er sú sem tilheyrir Laxabakka.

Þrátt fyrir þetta mikla og fallega land sem Héraðsnefndinni og Landvernd hefur verið fært til umsjónar hafa þessir aðilar löng­um jafnframt rennt hýru auga til þessara þriggja litlu lóða með þann ásetning að ná þeim af eig­endum þeirra með góðu eða illu, en síðustu árin ágirnst Laxabakka sínu mest. Meðan húsin voru enn í nothæfu ástandi náði ásælnin ekki síður til húsanna en lóðar­innar. Löngunin í húsin virðist síðan hafa minnkað í hlutfalli við þverrandi ástand þeirra, þrátt fyr­ir að samtímis hafi verið meiri umræða um ótvírætt menningar­gildi og fagurfræðilegt verðmæti Laxabakka eins og gert hefur verið grein fyrir í fjölda fyrir­lestra, ritgerða og á nýafstöðnu málþingi. Hér eru að vísu að mörgu leyti á ferðinni óáþreifan­leg gildi sem ekki verða svo glatt metin til fjár.

Svo rammt hefur kveðið að þessari taumlausu ágirnd að lög­giltum eigendum Laxabakka hef­ur árum saman verið settur stóll­inn fyrir dyrnar varðandi öll upp­byggingaráform á staðnum með því að neita að skrifa undir löggilt lóðablað og staðfesta þannig fyrir­liggjandi lóðamörk. Þessi dæmalausa framkoma virðist höfð í frammi í þeirri von að þannig megi á endanum ná undir sig lóðinni með því að flæma eigendurna burt af staðnum og frá húsum sem þeim er meinað að umgangast og verja með eðli­legum hætti. Þessir aðilar hafa þó hvergi lýst neinum áformum um sérstaka nýtingu þessa litla við­bótarskika ef meint landtöku­áform gengju eftir. Sjálf Laxa­bakka­húsin, sál staðarins, hafa fulltrúar þessara aðila kallað „kofaskrifli og umhverfisspjöll sem best væri að fjarlægja sem fyrst“. Þess vegna má telja harla ólíklegt að húsverndunar­sjónar­mið séu forsendur málatilbúnaðar og óvinveittrar framgöngu.

Mörg bréf hafa verið skrifuð Landvernd og Héraðsnefndinni síð­ustu mánuði og ár með vin­sam­legum tilmælum um að þessi almannasamtök láti af þessari ásælni og hleypi löggiltum eig­endum, og greiðendum fasteigna­gjalda til margra áratuga, að eign­­um sínum og skrifi undir lóða­blað eins og ærlegir nágrann­ar gera. Einnig hefur þessum aðil­um verið boðið samstarf um upp­byggingu og nýtingu lands og húsa; en allt hefur komið fyrir ekki.
Nú eru góð ráð dýr. Ég legg því þessa spurningu fyrir les­end­ur: Á að láta það eftir niðurrifsöfl­un­um að vinna sitt verk hægt og bítandi, mótspyrnulaust og smám saman leggja þannig Laxabakka og umhverfi hans í rúst, ásamt öllum áformum um uppbyggingu og nýtingu, eða á að stíga fram fyrir skjöldu til varnar litla bæn­um við Sogið, ellefu hundruð ára byggingarhefð, íslenskri menn­ingu, byggingarlist og einstakri samtvinnun mannvirkja?

Hannes Lárusson, staðarhaldri á Íslenska bænum að Austur-Meðalholtum.